MOREVÎLER
Cerrâhi Tekkesi'nin XVIII. yüzyıl şeyhlerinden Yahya Şerafeddîn Efendi'nin
"Ordu Şeyhi" sıfatıyla Mora'ya gitmesiyle başlayan bu aile tarihi,
daha sonrasında buradan devam etmiş iki önemli kol vasıtasıyla İstanbul ve Mısır'a
intikal etmiştir.
Ailenin Mısır'da kalan kolu da
bu toprakların Osmanlı elinden çıkmaya başladığı dönemlerde yüzünü İstanbul'a
çevirmiş ve önemli devlet vazifelerinde bulunan birçok üyesi ile padişahlık makamında
görevlere getirilmişlerdir. Abdurrahman Sami Paşa, Abdüllatif Suphi Paşa gibi Osmanlı
tarihi için pek çok önemli ismin yetiştiği bu aile, daha sonrasında gelen Cumhuriyet
rejimi ile birlikte Hamdullah Suphi Tanrıöver, Suphi Ziya Özbekkan gibi önemli entelektüelleri
içinde barındırmıştır. Belge talihi açısından 300 yıllık bir süreçte hiç kopukluk
yaşamadan gerçekleştirilebilmiş bu aile yolculuğu önemli bazı köşe taşlarını farklı
açılardan okuyuculara sunmaktadır.
Morevîler ile ilgili yazarın ilk yayını
ve kitabın çıkış noktası olan aşağıdaki makale 2006 yılında Choronicle Dergisi'nde
yayınlanmıştır.
"Hu" Sesleri Geliyor Eski
Konaktan
Murat ÖZER
Tekkeler kapatıldıktan sonra dervişler uzun yıllar suphi Paşa Konağı'nı zikir
için kullandı. Tekke ve zaviyeler 1925 yılında kapatıldı. Ancak hem dervişler hem
de şeyhler bir yere gitmedi, Türkiye'de yaşamaya devam ettiler. "Ayin"
ve "meşk"ler artık tekkelerden evlere taşınmıştı. Bu evlerden bir tanesi
de Fatih-Horhor'daki Suphi Paşa Konağı'ydı. Konağın sahibi aile "Morevîler"
diye biliniyordu. Ailenin en ünlü isimleri ise Atatürk'ün iki dönem Milli Eğitim
Bakanlığı'nı yapan Hamdullah Suphi Tanrıöver ve ressam Zeki Kocamemi idi.
30 Kasım 1925, Türkiye'de her anlamda bir devrin sonu oldu. O gün Türkiye
Büyük Millet Meclisi'nde çıkartılan bir kanunla tekke ve zaviyeler kapatıldı.
Bir ay içinde bu kurumlar tamamıyla tasfiye edilecekti. Sanat değeri taşıyan varlıklar
müzelere, gayrimenkuller ise vakıflara devredildi. Yüzlerce yıllık tarikatlar darmadağın
olmuştu.
Genç cumhuriyetin ilk yıllarında yaşanan isyanlar da, rejimin büyütecinin sürekli
tarikatlar üzerinde durmasına neden oldu. Ancak her şeye rağmen hem tarikatlar hem
de derviş ve şeyhler varlıklarını bugüne kadar korudu. Yeraltına çekilen tarikatlar
için artık tekke, dergâh, zaviye evler olmuştu.
Dervişler gizlice evlerde toplanıyor, sessiz sedasız zikirlerini yapıyor, geleneği
hiç aksatmadan yaşatıyordu. Toplantı yapılan evlerden bir tanesi de Fatih-Horhor'daki
Suphi Paşa Konağı'ydı. Suphi Paşa ve ailesi yüzyıllardır Cerrahi idi. İçlerinden
tarikata şeyhlik yapanlar, halife olanlar vardı. Cerrahiler o dönemdeki şeyhleri
Fahreddin Erenden ile birlikte bu konağa sığındılar. Devrin ünlü bir ismi, Hamdullah
Suphi Tanrıöver ise "Fahrettin Efendi" ve müritlerinin adeta koruyucusu
olmuştu. Tanrıöver, o dönemde iki defa Atatürk'ün Milli Eğitim Bakanlığı'nı
yapmıştı.
Daha sonra Tanrıöver ve Kocamemi isimlerini alan aile ile Cerrahiler'in ilişkisi
üç yüz elli yıllık bir tarihi geçmişe sahipti. Osmanlı İmparatorluğu'nun, şimdi
artık her biri ayrı birer devlet olan üç vilayetinde, Türkiye-Yunanistan ve Mısır'da
yazıldı ailenin tarihi. Malatya'dan başlayan macera, Mora Yarımadası'nda,
Mısır'da sürdü, İstanbul'da noktalandı.
SARAYA İMAM OLDU
Aile Osmanlılar döneminde "Morevîler" olarak bilinse de, asıl kökleri
Malatya'ya uzanmakta. Morevîler'in kayıtlara geçmiş bilinen en eski ismi
Yahya Şerafettin Efendi. Daha sonra alacağı vazifelerden dolayı hayatı hakkında
detaylı bilgiye sahip olduğumuz Yahya Şerafettin Efendi, 1650 yılında Malatya'da
doğdu. Bir müddet sonra da eğitim görmek için İstanbul'a geldi.
Ancak bu ilk gelişinde İstanbul'a yerleşmeyi düşünmemiş olacak ki tekrar Malatya'ya
döndü.
Yahya Şerafettin Efendi'nin Malatya'dan ikinci çıkışı ise Mora'ya
oldu. Onun Mora'ya neden gittiğine dair hiçbir kayıt yok. Osmanlı'nın Avrupa'daki
toprakları içerisinde hatırı sayılır bir yere sahip olan Mora, o zamanlar neredeyse
iki yüzyıllık bir Osmanlı toprağı.
Burada İstanbul'un belki de en çok sevilen, sayılan şeyhlerinden Aziz Mahmut
Hüdayi'nin halifesi Emrullah Celveti Efendi'nin kızı Emine ile evlendi.
Bir müddet sonra Yahya Şerafettin ve eşini İstanbul'da görüyoruz. Yahya Şerafettin
Efendi kısa sürede İstanbul'un tanınan eşrafı arasına girmeyi başardı. Hemen
ardından da "ikbal" kapıları ardına kadar açıldı; III. Ahmet tarafından
önce "Saray hocalığı"na, sonra da "Saray imamlığı"na tayin edildi.
İşte bu tayin Yahya Şerafettin Efendi'nin hayatının seyrini değiştirdi. O
sıralarda kendi "tarik"ini kurmak için izin alan Nurettin-el Cerrahi ile
tanıştı.
Döneminin büyük velileri arasında sayılan Nurettin-el Cerrahi, Karagümrük'te,
"Bekir Efendi Konağı" olarak bilinen arsada dergâhını inşa ediyordu. Padişah
III. Ahmet'in de sevgi ve saygısını kazanmıştı. Dergâhın yapımına yardım için
padişah Nurettin-el Cerrahi'ye üç yüz altın gönderdi. Bunun için seçtiği isim
ise sarayın imamlığını yapan Yahya Şerafettin Efendi olmuştu. Ancak Nurettin-el
Cerrahi, sarayın gönderdiği parayı kabul etmedi. O dergâhını elinin emeğiyle kurmak
istiyordu. Şeyhin bu yüce gönüllülüğü, Yahya Şerafettin'in gönlünü fethetti.
Saraydaki görevinden affını isteyerek, Nurettin-el Cerrahi'ye bağlandı, Cerrahi
dervişi oldu. Kısa sürede tasavvuf eğitimini tamamlayarak, şeyhin halifeliğinin
yani vekilliğinin işaretleri olan "tac" ve "hırka"sını giydi.
Tam bu günlerde Mora'da büyük bir isyan patlamıştı. İsyanı bastırmak için
Mora'ya gidecek ordu birliklerinin hazırlıkları başlamıştı. Osmanlılar'da
ordu ile birlikte İstanbul'da yaşayan en kıdemli şeyh de sefere katılıyordu.
O gün için bu göreve Nurettin-el Cerrahi getirildi. Ancak şeyh görevi kabul edemeyeceğini
bildirdi. Kendi yerine daha önce Mora'da bulunmuş olan Yahya Şerafettin Efendi'nin
gitmesini arzu etmişti. Bu arzu padişah tarafından da uygun görülmüş olacak ki,
Yahya Şerafettin Efendi ordu ile birlikte Mora'ya doğru sefere çıktı.
Ancak bu gidişin artık dönüşü yoktu. İsyanın bastırılmasının ardından Mora'da,
Anabolu kalesinde tekkesini kurdu. Artık Cerrahi "çerağı" Mora'da
da yanıyordu. 1716 yılından 1760'a kadar tam 54 sene Mora'da yaşadı.
Buradan hacca gitmek için yola çıktı. Mekke ve Medine'yi ziyaretinin ardından
da yolunu İstanbul'a düşürdü. "Pir"i Nurettin-el Cerrahi vefat etmişti
ve yerine yeni bir şeyh geçmemişti. Hem bilgisi hem de yaşı ve saygınlığı ile bu
vazifeyi yerine getirebilecek yegâne kişi Yahya Şerafettin Efendi'ydi.
Nitekim bu önemli görev ona verildi. Mora'da tekkesinin başına oğlu Abdülbaki'yi
bırakmıştı. Yanında bulunan diğer oğlu Abdüşşekur ise Yahya Şerafettin Efendi'nin
ölümünün ardından İstanbul'da Cerrahi tarikatinin başına geçti. Bugün Türkiye'de
"Tanrıöver," "Kocamemi" ve "Moralı" soyadlı aileler
Yahya Şerafettin Efendi'nin Mora'da bıraktığı oğlu Abdülbaki'nin soyundan
gelmektedir. Abdüşşekur'un torunları ise garip bir tesadüfle ortaya çıkacaktır…
Tarihler Abdülbaki ve Abdüşşekur Efendiler hakkında bize detaylı bilgi vermemekte.
Ancak bir müddet sonra karşımıza Abdülbaki Efendi'nin oğlu Ahmet Necip Efendi
çıkar. Mora'da Rumlar, Osmanlı idaresine tekrar başkaldırır. Yarımadanın önemli
şehirlerinden Trapoliçe kuşatılır. Uzun bir savunmanın ardından şehir düşer. Bu
çatışmalar sırasında şehit olanlardan bir tanesi de, şehrin savunmasında görev yapan
Ahmet Necip Efendi'dir.
KAVALALI MEHMET ALİ PAŞA'YA SIĞINDI
Ahmet Necip Efendi'den geriye Sami, Baki ve Hayrullah isminde üç oğlu kaldı.
Trapoliçe'nin isyancıların eline geçmesinin ardından ailenin mal varlığına el
konuldu. Tekke kiliseye dönüştürüldü. Bu sırada aile, hizmetçilerinin tedarik ettiği
yiyeceklerle hayatta kalabilmişti. En sonunda Rum ileri gelenlerinin devreye girmesiyle
Sami Efendi'nin Mısır'a gitmesine izin verildi. Ancak Baki ve Hayrullah
kardeşler rehin olarak Trapoliçe'de kalacaktı.
Sami Efendi ve ailenin diğer üyeleri Kavalalı Mehmet Ali Paşa tarafından büyük
ilgiyle karşılandı. Mısır'da hem ikâmetlerine izin verildi hem de her türlü
kolaylık sağlandı. Ancak Sami Efendi'nin aklı Mora'da, esir bıraktığı iki
kardeşindeydi. Osmanlı İmparatorluğu'nun güçsüz olduğu bir dönemdi ve o gün
için isyanı bastırabilecek yegâne kuvvet de Kavalalı Mehmet Ali Paşa'nın emrindeydi.
Sami Efendi'nin "Mora'da tekrar ezan sesi duyulmalı ve tekkeye takılan
haç sökülmeli" gerekçeli Mora'ya sefer açılması isteğini Kavalalı Mehmet
Ali Paşa kabul etti. Hemen ardından da oğlu İbrahim Paşa komutasında bir ordu Mora
seferine çıktı.
Hem isyan bastırıldı hem de Ahmet Necip Efendi'nin esir oğulları Baki ve Hayrullah
kurtarıldı. Sami Efendi artık tarihlerde Abdurrahman Sami Paşa olarak anılmaktaydı.
Yanına kardeşlerini de alarak Mısır'a döndü. Kendisi de Cerrahi dergâhına bağlı
olduğu için Kahire'de bir tekke kurdu. Kavalalı Mehmet Ali Paşa'nın yakın
himayesini gördü, başmuavinliği görevine kadar yükseldi. Hatta bu arada meşhur Bulak
matbaasının da bir dönem müdürlüğünü yaptı.
Ancak bir müddet sonra Abdurrahman Sami Paşa'nın talihi döndü. En büyük hamisi
Kavalalı Mehmet Ali Paşa ve oğlu İbrahim Paşa ölmüş, yerine Hidivliğe Abbas Paşa
geçmişti. Yeni Hidiv ile anlaşamayan Abdurrahman Sami Paşa, Osmanlı İmparatorluğu'nun
hizmetine girdi.
Ailesi padişahların saygı gösterdiği, hâlâ payitahtta sevilen, sayılan bir aileydi.
1849 yılında Mısır'dan ayrılan Paşa Trabzon, Vidin, Edirne ve Girit valilikleri
yaptı. Tanzimat Fermanı ilan edildiğinde İstanbul'daydı ve ilk "Maarif
Nazırı" oldu. Mısırlı pek çok aile ile birlikte evini İstanbul'a taşıdı.
Hatta bu aileler "alafranga" bir hayat yaşadıkları için o günün İstanbul'unda
büyük tepki toplamıştı. Bu yüzden ünlü Osmanlı tarihçisi Cevdet Paşa, "Maruzat"
isimli eserinde Abdurrahman Sami Paşa'yı ağır bir şekilde eleştirmişti.
Sami Paşa, kardeşleri ve aileleriyle birlikte yaşayabileceği büyük konak aramaktaydı.
Bugün Fatih'te, Horhor semti olarak bilinen yerde 40 odalı, üç hamamlı, içinde
havuzları olan konağı kendisine ve ailesine uygun gördü. Şimdi Tıp Tarihi Müzesi
olarak kullanılan binada uzun yıllar oturdu. Saray yavrusu konak kısa sürede İstanbul'da
ünlenmiş, içinde padişahları ağırlamıştı. Konağın duvarları başta "Yesarizade"
olmak üzere devrin ünlü hattatlarının eserleriyle doluydu.
Abdurrahman Sami Paşa, İstanbul'da bulunduğu uzun yıllar boyunca bağlı bulunduğu
Cerrahi tarikatının, Karagümrük'teki merkez tekkesine yani "asitane"ye
devam etti. Hatta tekkenin tamirini de bizzat kendisi yaptırdı. 1879 yılında vefat
ettiğinde 89 yaşındaydı ve padişah II. Abdülhamit'in isteği üzerine cenazesi
II. Mahmut Türbesi'ne defnedildi.
Artık bundan sonra "Morevîler" diye bilinen ailenin reisliğini Abdüllatif
Suphi Paşa üstlenmişti. O da babası gibi Maarif Nazırlığı'na getirildi. Oturdukları
konağa yeni ilaveler yaparak genişletti. 15 evlilik yapan Paşa'nın, bu evliliklerden
25 çocuğu dünyaya geldi. Ünlü bestekâr Suphi Ziya Özbekkan, Abdüllatif Suphi Paşa'nın
torunu, yine kendisi gibi Milli Eğitim Bakanlığı yapan Hamdullah Suphi Tanrıöver
ise en küçük oğluydu. Paşa, ünlü vatan şairi Namık Kemal'in de damadıydı. Ataları
gibi Cerrahi tarikatına bağlandı ve ömrünün sonuna kadar dergâha devam etti. Öldüğünde
tarihler 1886 yılını gösteriyordu. Babasının yanına, II. Mahmut Türbesi'ne gömüldü.
Ailenin Abdüllatif Suphi Paşa'dan sonra en fazla bilinen ferdi Hamdullah Suphi
Tanrıöver'di. İttihat ve Terakki'nin en ateşli hatibiydi. Osmanlı aydınları
arasında milliyetçi kimliğiyle tanındı. Milli Mücadele başladığında Anadolu'ya
geçti. Millet Meclisi'ne önce Antalya, daha sonra İstanbul mebusu olarak girdi.
İki dönem de Milli Eğitim Bakanlığı yaptı. Türk Ocakları'nın efsanevi başkanıydı.
Cumhuriyet ilan edilmiş, yeni bir dönem başlamıştı.
Sıra kültür devrimindeydi. Bunun için de işe medreselerden başlandı. 1925 yılına
gelindiğinde kapısına kilit vurulacak "eski rejim" müesseseleri listesinde
başı dergâhlar, tekkeler, türbeler çekiyordu. Hamdullah Suphi hiç çekinmeden Cerrahi
dergâhını, dergâh mensuplarını himaye etti. Ailesinden Cerrahi tarikatında altı
şeyh vardı.
Dergâhlar kapatıldığında Cerrahi tarikatinin başında yine Yahya Şerafettin Efendi
soyundan gelen bir isim, Fahreddin Erenden vardı. Erenden, Yahya Şerafettin Efendi'nin
İstanbul'a getirdiği oğlu Abdüşşekur'un soyundan geliyordu. Hamdullah Suphi
Tanrıöver ise Yahya Şerafettin Efendi'nin diğer oğlu Abdülbaki'nin altıncı
kuşaktan torunuydu. İşte tüm bu nedenlerden ötürü Suphi Paşa Konağı'nın kapıları
Cerrahiler'e ardına kadar açıldı. Ailenin tüm fertleri adeta bu ocağın sönmemesi
için seferber olmuşlardı.
Karagümrük'te, Canfeda Camii'nin yanında yeralan "asitane"nin
vakıflara devrini engelleyen de yine bir başka Suphi Paşazade, Vehap Kocamemi oldu.
Vakıflara devredilen dergâhlar, özel şahıslara kiralanıyor ya da yakılıp-yıkılıyordu.
Diğer tekkelerin aksine, Cerrahi tekkesinin Müzeler Genel Müdürlüğü'ne bağlanmasını
sağladı. Dervişler artık Suphi Paşa Konağı'nda meydan açıyor, zikir çekiyordu.
Devran değişse de dem bu demdi, dem bu dem…